کالبدشکافی آسیب‌پذیری‌های زیرساخت دیجیتال کشور

به گزارش روژآوا ؛ همزمان با بزرگداشت خوارزمی، پدر الگوریتم و تفکر سیستماتیک، به نام «روز فناوری اطلاعات» نام‌گذاری شده‌است. این روز فرصتی مغتنم است تا در کنار بزرگداشت، به بازنگری انتقادی و آسیب‌شناسانه از حوزه فناوری اطلاعات بپردازیم. میراث خوارزمی به ما منطق، دقت و حل مسئله ساختاریافته را آموخت؛ اصولی که امروز بیش از هر زمان دیگری، پاشنه آشیل زیرساخت فناوری اطلاعات کشور ما محسوب می‌شود. ایران، با وجود توسعه قابل توجه در حوزه دیجیتال، به میدانی از آسیب‌پذیری‌های چندلایه تبدیل شده که نیازمند یک رویکرد خوارزمی‌وار برای حل آن‌هاست.

 این گزارش به کالبدشکافی این آسیب‌پذیری‌ها در سه سطح کلان می‌پردازد و راهکارهای عملی برای هر یک ارائه می‌دهد.
بخش اول: آسیب‌پذیری‌های زیرساختی و فنی (The Technical Layer)
این لایه به سخت‌افزار، نرم‌افزار، شبکه‌ها و پروتکل‌هایی اشاره دارد که شالوده دیجیتال کشور را تشکیل می‌دهند. آسیب‌پذیری در این سطح، مانند داشتن فونداسیونی ضعیف برای یک آسمان‌خراش است.
شرح آسیب‌پذیری:
این دسته شامل استفاده از نرم‌افزارهای کرک‌شده و فاقد پشتیبانی امنیتی، سیستم‌عامل‌های قدیمی و به‌روزنشده (Legacy Systems)، معماری شبکه‌های تخت و بدون تفکیک (Flat Network)، ضعف در پیکربندی امنیتی سرورها و تجهیزات شبکه، و وابستگی به تجهیزاتی است که به دلیل تحریم‌ها، وصله‌های امنیتی را به موقع دریافت نمی‌کنند.
نمونه‌های واقعی:
حمله به سامانه سوخت (۱۴۰۰): یکی از بارزترین نمونه‌ها که مستقیماً زیرساخت حیاتی کشور را هدف قرار داد. این حمله نشان داد که چگونه سیستم‌های کنترل صنعتی (ICS) و سامانه‌های توزیع ملی می‌توانند به دلیل ضعف‌های فنی و عدم وجود شبکه‌های ایزوله (Air-Gapped) فلج شوند.
باج‌افزارهای گسترده: حملات باج‌افزاری متعدد به شرکت‌های بزرگ و کوچک که عمدتاً به دلیل عدم نصب وصله‌های امنیتی (مانند آسیب‌پذیری‌های EternalBlue در ویندوزهای قدیمی) یا پیکربندی ضعیف پروتکل‌های دسترسی از راه دور (RDP) موفق بوده‌اند.
هک دوربین‌های شهرداری تهران (۱۴۰۱): نفوذ به هزاران دوربین نظارتی نشان‌دهنده ضعف در امنیت تجهیزات اینترنت اشیاء (IoT) و عدم تغییر رمزهای عبور پیش‌فرض کارخانه بود.
ایرادات و ریشه‌ها:
فرهنگ «کار راه‌اندازی» به جای «ایمن‌سازی»: اولویت با عملیاتی شدن سامانه‌هاست، نه امنیت آن‌ها.
تحریم‌های فناورانه: دسترسی محدود به لایسنس‌های معتبر، پشتیبانی فنی و به‌روزرسانی‌های امنیتی از سوی شرکت‌های بین‌المللی.
بدهی فنی (Technical Debt): استفاده از سیستم‌های قدیمی که جایگزینی آن‌ها پرهزینه و پیچیده است و سازمان‌ها ترجیح می‌دهند با ریسک امنیتی آن‌ها کنار بیایند.
راهکارها و پیشنهادات:
اجرای معماری «صفر اعتماد» (Zero Trust): کنار گذاشتن فرض اعتماد به ترافیک داخلی شبکه. هر درخواست، صرف نظر از مبدأ، باید احراز هویت و مجوزدهی شود.
پیاده‌سازی مدیریت متمرکز وصله‌های امنیتی (Patch Management): ایجاد سازوکاری برای اطمینان از اینکه تمام نرم‌افزارها و سیستم‌عامل‌ها در سراسر سازمان‌ها به طور منظم به‌روز می‌شوند.
سگمنت‌بندی (تفکیک) شبکه: جداسازی شبکه‌های حساس (مانند سیستم‌های کنترل صنعتی) از شبکه‌های اداری و عمومی برای محدود کردن دامنه حملات.
حمایت از توسعه ابزارهای بومی و متن‌باز امن: سرمایه‌گذاری بر روی تیم‌های داخلی برای توسعه و بومی‌سازی ابزارهای امنیتی و استفاده از نسخه‌های امن و تایید شده نرم‌افزارهای متن‌باز.

بخش دوم: آسیب‌پذیری‌های انسانی و فرآیندی (The Human Layer)
ضعیف‌ترین حلقه در زنجیره امنیت، همواره انسان بوده است. یک اشتباه انسانی می‌تواند پیشرفته‌ترین تدابیر فنی را بی‌اثر کند.
شرح آسیب‌پذیری:
این حوزه شامل خطاهای انسانی، کمبود آگاهی امنیتی در میان کارکنان و مدیران، فرآیندهای ضعیف مدیریت دسترسی، فقدان برنامه‌های واکنش به رخداد (Incident Response Plan) و مهندسی اجتماعی (فیشینگ) می‌شود.
نمونه‌های واقعی:
نشت اطلاعات میلیون‌ها کاربر از شرکت‌های بزرگ (مکرراً): نشت‌های اطلاعاتی بزرگ از شرکت‌های تاکسی اینترنتی، اپراتورهای تلفن همراه و فروشگاه‌های آنلاین در سال‌های اخیر، اغلب به دلیل خطای انسانی مانند پیکربندی نادرست پایگاه‌داده، استفاده از رمزهای عبور ضعیف یا فریب خوردن کارمندان از طریق حملات فیشینگ رخ داده است.
حملات فیشینگ هدفمند (Spear Phishing): ارسال ایمیل‌های جعلی به مدیران و کارکنان سازمان‌های دولتی و حساس برای سرقت اطلاعات کاربری و نفوذ اولیه به شبکه، که متاسفانه آمار موفقیت بالایی دارد.
نشت اطلاعات از پورتال‌های دولتی: هک سامانه‌هایی مانند پورتال مجلس یا قوه قضاییه که نشان از ضعف در فرآیندهای توسعه نرم‌افزار امن (Secure SDLC) و مدیریت دسترسی کاربران دارد.
ایرادات و ریشه‌ها:
فقدان فرهنگ امنیت سایبری: امنیت به عنوان وظیفه تیم IT دیده می‌شود، نه یک مسئولیت همگانی.
آموزش ناکافی و یکبار مصرف: برگزاری دوره‌های آموزشی تئوری و بدون تمرین عملی (مانند شبیه‌سازی حملات فیشینگ) اثربخشی لازم را ندارد.
نبود فرآیندهای مشخص: بسیاری از سازمان‌ها برنامه مکتوب و تمرین‌شده‌ای برای مواجهه با یک حمله سایبری ندارند و در زمان بحران، دچار سردرگمی و تصمیمات اشتباه می‌شوند.
راهکارها و پیشنهادات:
برگزاری کمپین‌های آگاهی‌بخشی مستمر: آموزش باید مداوم، جذاب و مبتنی بر سناریوهای واقعی باشد. شبیه‌سازی حملات فیشینگ و ارزیابی واکنش کارکنان یک روش بسیار موثر است.
اجرای اصل «حداقل دسترسی ضروری» (Principle of Least Privilege): هر کاربر باید تنها به داده‌ها و منابعی دسترسی داشته باشد که برای انجام وظایفش مطلقاً ضروری است.
تدوین و تمرین «برنامه واکنش به رخداد»: سازمان‌ها باید بدانند در صورت وقوع حمله دقیقاً چه کسی، چه کاری را و در چه زمانی باید انجام دهد. این برنامه باید به طور منظم تمرین و به‌روز شود.
استفاده از احراز هویت چندعاملی (MFA): فعال‌سازی MFA در تمام سرویس‌های مهم، به شکل چشمگیری ریسک ناشی از سرقت رمز عبور را کاهش می‌دهد.

بخش سوم: آسیب‌پذیری‌های راهبردی و کلان (The Strategic Layer)
این لایه به سیاست‌های ملی، قوانین، فرهنگ عمومی، روابط بین‌الملل و عوامل اقتصادی-اجتماعی می‌پردازد که بر وضعیت امنیت سایبری کشور تاثیرگذارند.
شرح آسیب‌پذیری:
این دسته شامل اثرات تحریم، مهاجرت نخبگان در حوزه امنیت، نبود قوانین جامع حفاظت از داده (مشابه GDPR یا مقررات عمومی حفاظت از داده اتحادیه اروپا)، عدم شفافیت در گزارش‌دهی حملات، و ضعف در همکاری میان بخش دولتی، خصوصی و دانشگاهی است.
ایرادات و ریشه‌ها:
انزوای بین‌المللی: عدم دسترسی به جریان آزاد اطلاعات تهدید (Threat Intelligence) و همکاری با تیم‌های بین‌المللی واکنش به رخداد (CERTs)، ایران را در برابر تهدیدات جهانی آسیب‌پذیرتر می‌کند.
فرار مغزها: متخصصان امنیت سایبری به دلیل مشکلات اقتصادی و عدم وجود مسیر شغلی جذاب، کشور را ترک می‌کنند و این حوزه با کمبود شدید نیروی انسانی متخصص مواجه است.
فقدان قانون حفاظت از داده‌ها: نبود یک قانون قدرتمند و بازدارنده مانند GDPR اروپا باعث می‌شود شرکت‌ها انگیزه کافی برای سرمایه‌گذاری سنگین در حفاظت از داده‌های کاربران را نداشته باشند، زیرا جریمه‌ها و عواقب نشت اطلاعات ناچیز است.
فرهنگ عدم گزارش‌دهی: بسیاری از شرکت‌ها و سازمان‌ها پس از هک شدن، برای حفظ اعتبار خود، حمله را گزارش نمی‌دهند. این امر مانع از یادگیری دیگران از این تجربیات و شناخت الگوهای حملات می‌شود.
راهکارها و پیشنهادات:
تصویب و اجرای «قانون جامع حفاظت از داده‌های شخصی»: این قانون باید با جرائم سنگین و بازدارنده، شرکت‌ها را ملزم به رعایت بالاترین استانداردهای امنیتی برای حفاظت از حریم خصوصی و داده‌های کاربران کند.
ایجاد «قطب‌های ملی امنیت سایبری» با مشارکت سه‌جانبه: تقویت همکاری میان دولت (به عنوان سیاست‌گذار)، دانشگاه (به عنوان مرکز تحقیق و آموزش) و بخش خصوصی (به عنوان بازوی اجرایی و تجاری) برای هم‌افزایی و حل مشکلات واقعی.
سرمایه‌گذاری برای حفظ و جذب نخبگان: ایجاد مشوق‌های مالی، مسیر شغلی شفاف و پروژه‌های ملی جذاب برای جلوگیری از مهاجرت متخصصان امنیت.
ایجاد سامانه ملی و امن گزارش‌دهی رخدادهای سایبری: تشویق (و در موارد زیرساخت‌های حیاتی، الزام) سازمان‌ها به گزارش حملات به یک مرکز ملی پاسخگو، به شرط حفظ محرمانگی هویت سازمان، تا از تجمیع این داده‌ها برای پیش‌بینی و مقابله با تهدیدات آینده استفاده شود.
بزرگداشت خوارزمی نباید به تکرار افتخارات گذشته محدود شود. بهترین راه برای گرامیداشت او، به‌کارگیری تفکر الگوریتمیک و منطقی او برای حل مسائل امروز است. آسیب‌پذیری‌های فناوری اطلاعات در ایران، یک مسئله چندوجهی و پیچیده است که راه‌حل آن نیز باید جامع و چندلایه باشد. غفلت از هر یک از لایه‌های فنی، انسانی یا راهبردی، کل بنای دیجیتال کشور را در معرض تهدید قرار می‌دهد. روز فناوری اطلاعات، زنگ خطری است که به ما یادآوری می‌کند ساختن یک «ایران دیجیتال امن»، نیازمند اراده ملی، سرمایه‌گذاری هوشمندانه، آموزش همگانی و همکاری ساختار یافته است؛ مسیری که باید از همین امروز با جدیت بیشتری پیموده شود.

انتهای پیام/ع