نوروز؛ میراث کهن نیاکان و گنجینه بی‌بدیل فرهنگ ایران‌زمین

به گزارش روژآوا ؛ نوروز، این جشن باستانی و آیین شکوهمند که از هزاره‌های پیش تاکنون در گستره‌ای وسیع از جغرافیای فرهنگی ایران حضور داشته، بی‌تردید یکی از مهم‌ترین نمادهای هویت ملی و میراث معنوی مردمان این سرزمین است. بر اساس اسناد موثق و پژوهش‌های دانشمندان برجسته، قدمت نوروز به دوران پیش از تاریخ مکتوب بازمی‌گردد و ریشه‌های آن با باورهای کهن مردمان دوران پیشازرتشتی پیوند خورده است.
مطالعات باستان‌شناسی نشان می‌دهد که نوروز در اصل جشنی مرتبط با کشاورزی و بزرگداشت چرخه حیات طبیعت بوده است. بر اساس پژوهش‌های مری بویس، ایران‌شناس برجسته بریتانیایی، حتی پیش از آنکه زرتشت آیین خود را ترویج کند، مردمان فلات ایران مراسمی را در آغاز بهار برای گرامیداشت تجدید حیات طبیعت برگزار می‌کردند. این مراسم بعدها در آیین زرتشت جایگاه ویژه‌ای یافت و به عنوان یکی از هفت جشن بزرگ سالیانه (گاهنبار) شناخته شد.
در دوره هخامنشی، نوروز به جشنی رسمی و حکومتی تبدیل شد. بر اساس مطالعات دکتر احسان یارشاطر، شواهد نشان می‌دهد که در تخت جمشید مراسمی ویژه برای نوروز برگزار می‌شد و نمایندگان اقوام تابعه امپراتوری با هدایا به حضور پادشاه هخامنشی می‌رسیدند. نقوش باقی‌مانده در تخت جمشید، به‌ویژه پلکان آپادانا، بازتاب‌دهنده این مراسم باشکوه است. پژوهش‌های هرتسفلد، باستان‌شناس آلمانی، نیز تأیید می‌کند که جهت‌گیری معماری تخت جمشید به گونه‌ای طراحی شده که اشعه خورشید در لحظه تحویل سال بر تخت شاهنشاهی بتابد.
در دوره ساسانی، نوروز از اهمیت بیشتری برخوردار شد و آیین‌های ویژه‌ای برای آن تدوین گردید. بر اساس اسناد تاریخی، در این دوران نوروز به دو بخش نوروز کوچک (نوروز عامه) و نوروز بزرگ (نوروز خاصه) تقسیم می‌شد. نوروز کوچک پنج روز نخست فروردین را شامل می‌شد که عامه مردم به جشن و شادمانی می‌پرداختند، و نوروز بزرگ در روز ششم فروردین برگزار می‌شد که مخصوص طبقه اشراف و دربار بود.
پس از ظهور اسلام، نوروز همچنان به حیات خود ادامه داد، اگرچه با چالش‌هایی نیز روبرو شد. دکتر شاهرخ مسکوب به این نکته اشاره می‌کند که در قرون اولیه اسلامی، برخی خلفای اموی و عباسی با نوروز مخالفت می‌کردند، اما رفته‌رفته این آیین کهن در فرهنگ اسلامی نیز پذیرفته شد و حتی روایاتی به آن نسبت داده شده است. به عنوان مثال، در برخی روایات آمده که نوروز، روز نشستن حضرت علی (ع) بر منبر خلافت بوده است. این تلفیق نوروز با باورهای اسلامی، نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری این آیین کهن و توانایی آن در همزیستی با فرهنگ‌های جدید است.
در دوره صفویه، نوروز جایگاه ویژه‌ای یافت و مراسم با شکوهی برای آن برگزار می‌شد. بر اساس اسناد تاریخی، شاه عباس صفوی مراسم باشکوهی را در میدان نقش جهان اصفهان برپا می‌کرد که شامل اجرای موسیقی، بازی چوگان و آتش‌بازی بود. در این دوره، تلفیق آیین‌های باستانی نوروز با مفاهیم عرفانی و مذهبی شیعی به اوج خود رسید و نوروز به بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت فرهنگی ایرانیان تبدیل شد.
امروزه، نوروز نه تنها در ایران، بلکه در گستره وسیعی از جغرافیای فرهنگی ایران، از آسیای میانه تا قفقاز و از افغانستان تا کردستان عراق و ترکیه جشن گرفته می‌شود. بر اساس پژوهش‌های دکتر ریچارد فرای، ایران‌شناس برجسته آمریکایی، گستره جغرافیایی نوروز تقریباً با مرزهای فرهنگی ایران بزرگ یا "ایران‌زمین" مطابقت دارد. این امر نشان‌دهنده اهمیت نوروز به عنوان عامل پیونددهنده فرهنگی در میان مردمانی با زبان‌ها و مذاهب گوناگون است.
آیین‌های نوروزی در مناطق مختلف، اگرچه با تنوع فراوان همراه است، اما عناصر مشترک بسیاری دارد. بر اساس پژوهش‌های انجام شده توسط دکتر محمدعلی سلطانی و مهرداد بهار، خانه‌تکانی، چیدن سفره هفت‌سین، دید و بازدید، تهیه غذاهای ویژه، برافروختن آتش، و برگزاری مراسم سیزده‌بدر از جمله مهم‌ترین آیین‌های مشترک نوروزی در میان اقوام مختلف است.
سفره هفت‌سین، یکی از نمادین‌ترین عناصر نوروز، دارای پیشینه‌ای کهن است. بر اساس پژوهش‌های دکتر جلیل دوستخواه، عدد هفت در فرهنگ ایرانی پیش از اسلام مقدس بوده و با هفت امشاسپند (فرشتگان مقرب اهورامزدا) ارتباط داشته است. هر یک از اجزای سفره هفت‌سین نمادی از یکی از این امشاسپندان بوده است. پس از اسلام، این سفره با تغییراتی همراه شد، اما اصل آن حفظ گردید. امروزه، سفره هفت‌سین شامل هفت چیز که با حرف "سین" آغاز می‌شوند (سیب، سنجد، سبزه، سمنو، سکه، سیر و سرکه) می‌باشد، اگرچه در برخی مناطق متفاوت است.
در پایان، باید گفت که نوروز فراتر از یک جشن ملی، نماد هویت فرهنگی و پیوستگی تاریخی مردم ایران‌زمین است. این آیین کهن، با وجود فراز و نشیب‌های تاریخی و چالش‌های فراوان، همچنان به حیات خود ادامه داده و با انعطاف‌پذیری شگفت‌انگیزی، خود را با شرایط جدید تطبیق داده است. نوروز، گنجینه‌ای از خرد و معرفت نیاکان ماست که پیام‌های ارزشمندی چون صلح، دوستی، احترام به طبیعت و نوزایی را به انسان معاصر منتقل می‌کند. حفظ و پاسداشت این میراث گران‌بها، نه تنها وظیفه‌ای ملی، بلکه تعهدی جهانی برای حفظ تنوع فرهنگی بشریت است.

انتهای پیام/ع